زنی که ۴۰ سال پس از پایان جنگ جهانی دوم گفت‌وگوهای خود را با صدها زن درگیر در بزرگ‌ترین جنگ دنیا در قالب کتاب «چهره غیرزنانه جنگ» روایت کرده بود، ظهر پنجشنبه به وقت تهران مهم‌ترین و معتبرترین جایزه ادبی جهان را برای نخستین‌بار برای کشور بلاروس به ارمغان آورد.
سوتلانا الکسیه‌ویچ چهره برتر روزنامه‌نگاری تحقیقی شوروی پیشین و بلاروس امروز صد و دوازدهمین (و به‌عبارتی صد و نهمین) چهره ادبی و چهاردهمین زنی است که جایزه نوبل را در رشته ادبیات از آن خود می‌کند. سارا دانیوس، منشی دائمی آکادمی سوئدی نوبل ساعت 14:30 پنجشنبه به وقت ایران خانم الکسیه‌ویچ را یک «نویسنده فوق‌العاده» توصیف کرد که نوشته‌هایش «یادمان رنج و شجاعت در دوران ما»ست.
روزنامه‌نگار و نویسنده برنده نوبل، 67سال پیش در شوروی از پدری اهل بلاروس و مادری اوکراینی به دنیا آمد. خانواده الکسیه‌ویچ پس از پایان دوران سربازی پدر به بلاروس مهاجرت کرد و سوتلانا از 1967تا 1972در دانشگاه مینسک درس روزنامه‌نگاری خواند. او پس از کار در چند روزنامه، در 1985نخستین کتاب خود چهره غیرزنانه جنگ را منتشر کرد و در آن تجربه‌های صدها زن درگیر در جنگ از تک‌تیرانداز و پرستار گرفته تا سربازان پیاده و پزشک را به رشته تحریر درآورد.
موفقیت خیره‌کننده کتاب اول الکسیه‌ویچ جوان باعث شد او برای نوشتن کتاب‌های بعدی خود همان روش گفت‌وگو با بازماندگان وقایع دهشتناک معاصر به‌ویژه جنگ‌ها را ادامه دهد. «صداهایی از چرنوبیل: تاریخ شفاهی یک فاجعه هسته‌ای» دیگر کتاب سوتلاناست که او در آن سراغ صدها بازمانده از فاجعه انفجار در رآکتور شماره 4 نیروگاه چرنوبیل اوکراین در 26 آوریل 1986 رفت و صدای آنها را پس از چند دهه به گوش جهانیان رساند.
این روند پیش‌تر یعنی در 1992در Zinky Boys هم آزموده شده بود؛ کتابی که به ماجرای ورود ارتش شوروی سابق به خاک افغانستان می‌پرداخت و نویسنده برنده نوبل در آن صداهای پزشکان، مادران، سربازان و بیوه‌های درگیر در جنگ افغانستان را روایت کرده بود. بسیاری بر این باورند که شیوه نویسندگی الکسیه‌ویچ بسیار شبیه الس آداموویچ، نویسنده اهل بلاروس است که اعتقاد داشت تنها راه ماندگار کردن وحشت‌های قرن بیستم ثبت گفته‌های شاهدان است.
آکادمی سوئد طبق معمول سال‌های اخیر با انتخاب برنده نوبل ادبیات بار دیگر جهان ادبیات و علاقه‌مندان را در بهت و حیرت فروبرد. در شرایطی که خیلی‌ها منتظر معرفی چهره‌هایی چون هاروکی موراکامی ژاپنی، انگوگی وا تیونگ‌اُ کنیایی و جان اولاف فاس نمایشنامه‌نویس اهل نروژ بود، ناگهان یک روزنامه‌نگار اهل بلاروس معتبرترین جایزه ادبی دنیا را با خود به خانه برد تا سنت آکادمی نوبل در نور تاباندن به چهره‌های ناشناس همچنان ادامه داشته باشد. سال گذشته پاتریک مودیانو نویسنده نه‌چندان مطرح فرانسوی نوبل ادبیات را برد.
سهم زنان از نوبل ادبیات
آکادمی سوئد نخستین‌بار در 1905جایزه نوبل ادبیات را به یک نویسنده سوئدی اهدا کرد و تا 21سال بعد مردان بودند که این جایزه مهم را به‌دست آوردند. از 1928تا 1945جایزه نوبل فقط 4بار دیگر به زنان رسید و باز 21سال طول کشید تا نلی زاکس از آلمان نوبل را از آن خود کند. از آن سال تا 1991که نادین گوردیمر از آفریقای جنوبی جایزه برد، نوبل همواره به مردان رسید و تونی موریسون از آمریکا در 1993و ویسلاوا شیمبارسکا از لهستان در 1996زنانی بودند که در دهه 90برنده نوبل شدند.
در هزاره سوم ورق به نفع زنان برگشت و الفریده یلینک از اتریش در 2004، دوریس لسینگ نویسنده‌زاده کرمانشاه از انگلیس در 2007، هرتا مولر از رومانی در 2009، آلیس مونرو از کانادا در 2013و سوتلانا الکسیه‌ویچ از بلاروس در 2015 این جایزه را بردند. تا امروز رودیارد کیپلینگ با 42سال جوان‌ترین و دوریس لسینگ با 88 سال کهنسال‌ترین برندگان نوبل هستند. جایزه نوبل ادبیات که به نویسنده در قید حیات اعطا می‌شود، ارزشی معادل 8میلیون کرون (691 هزار پوند) دارد.