گزارش سرآمد از حال و روز جامعه نخبگان ایرانی
مرگ تلخ مریم میرزاخانی، نخبه نام دار ریاضی جهان، جامعه ایرانی را متأثر کرد؛ نخبه ای که به عنوان ملکه ریاضی جهان شناخته می شد و افتخارات بزرگ علمی در حوزه علوم پایه را درو کرده بود. این نخبه ایرانی پس از درخشش در آوردگاه های جهانی به آمریکا مهاجرت کرد تا ادامه تحصیل دهد و در ریاضیات افتخار آفرین شود. شکی نیست که هزاران ایرانی دیگر هم مثل مریم میرزاخانی استعداد ویژه ای در علوم مختلف دارند و می توانند به سطح نخبگی برسند؛ البته به این شرط که در وهله اول، استعداد آن ها را کشف کنیم و در وهله دوم، با حمایت های علمی و مالی از نخبگان، شرایطی را فراهم کنیم که نخبگان ایرانی برای حضور در کشورشان انگیزه داشته باشند و خدمت به کشورشان را در اولویت قرار دهند.
در کشورمان کم نیستند فارغ التحصیلان سرآمدی که به دلیل فراهم نبودن شرایط اشتغال و جدی نگرفتن تخصص هایشان،یا به آن سوی مرزها رفته اند، یا به حرفه ای خارج از تخصصشان روی آورده اند. ضعیت نخبگان و سرآمدان در کشور و حمایت از آن ها برای حضور فعال در بازار کار، مسئله ای حیاتی است که اگر به آن بها داده نشود، مهارت و هنرشان برباد خواهد رفت.
رشد شرکت های دانش بنیان و فراهم شدن زمینه رشد برای استارت آپ ها در سه چهار سال اخیر، تا حد چشم گیری توانسته است وضعیت موجود را به سود نخبگان و متخصصان کشور تغییر دهد،که البته هنوز تا شرایط آرمانی فاصله زیادی داریم. درست است که نباید همت و مهارت نخبگان را در راه اندازی کسب و کارهای نو و خلق تکنولوژی های جدید نادیده گرفت، اما فراهم شدن زمینه های مطلوب نیز می تواند حرکت قطار پیشرفت نخبگان را سرعت ببخشد و انگیزه های شگرفی را برای رقابت و پیشرفت آن ها مهیا کند.
در این گزارش به بررسی وضعیت نخبگان کشور و زمینه های حمایتی از آن ها پرداخته ایم و ضمن گفت و گو با چند تن از پژوهش گران برتر کشور، وضعیت نخبگی در کشور را به بحث و بررسی علمی گذاشته-ایم.
وضعیت نخبگان در گروی وضع نظام آموزش عالی است
«حلقه مفقود بین دانشگاه و بازار کار، مشکلی دیرینه است که هم دانشگاه و هم بازار کار از این جدایی،لطمه می خورند.» دکتر سعید شاهرخیان، معاون پژوهشی تحصیلات تکمیلی دانشکده شیمی دانشگاه صنعتی شریف در گفت و گو با سرآمد، با بیان این مطلب، می گوید: برای حل این مسئله نیاز به یک مدیریت و برنامه ریزی بلندمدت به شدت احساس می شود، چرا که وجود مدیران و برنامه ریزان کارآمد است که می‌تواند انگیزه فارغ التحصیلان و به ویژه نخبه ها را برای ماندن در کشور و تلاش برای پیشرفت تکنولوژی فراهم کند. شاهرخیان که درسال ۹۳ از سوی وزارت علوم به عنوان پژوهش گر برتر کشور شناخته شد، تأکید دارد: ما یک مدیریت بلندمدت در کشور نیاز داریم تا با سنجیدن همه نیازها و جنبه های مختلف، برنامه ای مطلوب تدوین کند تا پذیرش دانشجو متناسب با این نیازها انجام شود. در چنین ساختار علمی و برنامه ریزی شده ای است که نخبگان بیشتری می توانند در جامعه علمی کشور پرورش یابند.
متأسفانه امروزه در کشور ما مسابقه ای در زمینه تحصیلات تکمیلی به راه افتاده که اتفاقا تهدید جدی برای آموزش عالی خواهد بود. از آن جایی که اقبال مردم به دوره های کاردانی و کارشناسی کاهش یافته، یک سری از دانشگاه ها تلاش می کنند برای پرکردن صندلی های خالی خودف ظرفیت تحصیلات تکمیلی در دانشگاهشان را افزایش دهند. در واقع به تحصیلات تکمیلی در برخی دانشگاه ها، به عنوان یک بنگاه مالی نگاه می شود که به دلیل اتخاذ همین سیاست های نادرست، در نهایت آموزش عالی را به خطر می اندازند.
این گونه دانشگاه ها، بدون این که به هیئت علمی توانمند و کافی فکر کنند، در واحدهای دورافتاده، تعداد زیادی دانشجو می پذیرند. حتی امروزه پیام نور را هم به منظور مقابله با این گونه دانشگاه های با کیفیت توسعه داده اند، وگرنه رسالت پیام نور، هرگز آموزش از راه دور در دوره تحصیلات تکمیلی نبوده است.
به قول شاهرخیان، وقتی در خیابان های میدان انقلاب تهران قدم می زنیم، فروش پایان نامه ها و مقاله ها بیداد می کند که رشد قارچ گونه تحصیلات تکمیلی در برخی از دانشگاه ها به این مسئله تأسف برانگیز دامن زده است. معلوم است که در چنین شرایط آشفته ای ، نخبگان در نظام آموزش عالی جایگاه ویژه ای نخواهند داشت و جایگاه نخبگی تضعیف خواهد شد.
او با تأکید بر این که باید نیازهای علمی کشور را با دقت بیشتری بسنجیم، می گوید: باید دانشگاه ها را امتیازبندی کنیم و با توجه به این امتیازبندی ، رسالت آن ها را تعریف کنیم و با توجه به امکانات و هیئت علمی هر دانشگاه، محدودیت هایی را هم تعیین کنیم. در این شرایط ، فضا برای رشد نخبه ها بیشتر فراهم می شود.
معاون پژوهشی تحصیلات تکمیلی دانشگاه صنعتی شریف با بیان این که نباید همه کارها را بر دوش دولت انداخت، می گوید: نباید فراموش کرد که امکانات دولت هم محدود است . ما باید به سمتی پیش برویم که مثلا صنعت خودروسازی ما از سطح قطعه بندی خارج شود و توسط نخبه های کشور که هم نیستند، به رشد تکنولوژی و پیشرفت برسد. در نظر بگیرید که تولید پیکان از سال ۱۳۴۶ تا ۱۳۸۳ چقدر خلاقیت داشته است؟ در حالی که کیا موتورز کره در هر دوره ای، نوآوری های خاصی را به نمایش می گذارد، به طوری که نزدیک است بازار اروپا و آمریکا را هم در دست بگیرد.
شاهرخیان با تأکید بر این مسئله که ما باید از نخبگان در زمینه های مختلف کشور بیشتر استفاده کنیم، می گوید: بهتر است از ظرفیت نخبگان در مسئله برنامه ریزی و مدیریت کشور نیز استفاده شود تا مسیر توسعه کشور هموارتر شود. مثلا مشکلات آب و انرژی در آینده بیش از امروز کشور را تهدید خواهد کرد، بنابراین از امروز باید برای آن چاره اندیشید. در مسیر رفع این نارسایی ها، نخبگان می توانند کلید حل مشکلات باشند.
کشور ما از تعدد مراکز موازی تصمیم گیری رنج می برد. مثلا متولی اصلی اقتصاد، علم و دانشگاه در کشور، چندین نهاد هستند،در حالی که کشور نیاز داردکه در بسیاری از جنبه ها شفاف سازی صورت گیرد تا سرمایه گذاری و پیشرفت هم حاصل شود. در حوزه نخبگان هم همین طور است؛ به گونه ای که ما نیاز داریم تولیت واحدی برای حمایت از نخبگان وجود داشته باشد و همه اعتبارات این امر مهم در یک نهاد تخصصی و واحد متمرکز شود.
شاخص نخبگی ، نباید ققط به ارائه چند مقاله خلاصه شود
با استناد به ماده چهار اساس نامه بنیاد ملی نخبگان، نخبه به فرد برجسته و کارآمدی اطلاق می شود که اثرگذاری او در تولید و گسترش علم، هنر، فناوری ، فرهنگ سازی و مدیریت کشور محسوس باشد و هوش، خلاقیت، کارآفرینی و نبوغ فکری او در راستای تولید و گسترش دانش و نوآوری، موجب سرعت بخشیدن به رشد و توسعه علمی و اعتلای جامعه انسانی کشور شود.
دکتر محمد حسین مجلس آرا، رئیس دانشکاه فیزیک دانشگاه خوارزمی، در گفت و گو با «سرآمد»می گوید: نخبگان باید بتوانند مشکلی از مشکلات کشور را حل کنند، که این مسئله زمانی محقق می شود که هدالت این افراد به درستی صورت پذیرد. در واقع باید ضمن شاخت درست نخبگان ، به گونه ای امکان فعالیت برای آن ها فراهم کنیم که هم خودشان و هم اقتصاد کشور را رشد دهند.
به قول این پژوهش گر برتر سال ۹۲ در حوزه علوم پایه، بسیار شاهد بوده ایم که هر گاه نیازسنجی کشور به خوبی صورت گرفته، زمینه لازم هم برای فعالیت نخبگان فراهم شده است. به دنبال این زمینه، بابی برای فارغ التحصیلان دیگر باز شده و اشتغال زایی مفیدی صورت گرفته. اما در بسیاری موارد نیز این گونه نبوده است.
مجلس آرا با اشاره به شرکت های دانش بنیان، بیان می کند: بنیاد ملی نخبگان، وام هایی را در اختیار شرکت های دانش بنیان قرار می دهد، اما آیا همه آن ها به درستی اعطا شده است؟ برخی از مدیرانشرکت های دانش بنیان یا توانایی لازم برای پیشبرد آن شرکت را نداشته اند، یا وامی که دریافت کرده اند، در خارج از شرکت به مصرف رسیده است. یکی از همین مدیران می گفت ما اولویت ها و نیازهایمان رانمی شناسیم. همین مسئله نه تنها منابع ملی کشور را تلف می کند، بلکه بهره مندی از نیروهای نخبه و کارآمد را هم غیرممکن می کند، بلکه بهره مندی از نیروهای نخبه و کارآمد را هم غیرممکن می کند. «ما نیاز داریم تجدیدنظری درباره پارامترهای سنجش نخبگان انجام دهیم.» عضو هیئت علمی دانشگاه خوارزمی با بیان این جمله، ادامه می دهد: اغلب شاهدیم همین که دانشجویی چند مقاله ارائه می دهد ،نخبه شناخته می شود، در حالی که نخبه بودن فقط به ارائه مقاله خلاصه نمی شود. یک فرد نخبه باید بتواند در حوزه علم و دانش خودش، چالشی را حل کند. در ژاپن، تنها حدود ۱۰۰ نفربه عنوان نخبه شناخته شده اند. در واقع می توان گفت که این ۱۰۰ نفر واقعا نخبه اند و در مسائل مختلف فناوری، اجتماعی، فرهنگی و ...صاحب نظر هستند.
رئیس انجمن نانوفناوری ایران درخصوص فعالیت بنیاد ملی نخبگان می گوید: این که بنیاد ملی نخبگان تنها اساتید یا دانشجویانی را به عنوان نخبه معرفی می کند، کافی نیست. بنیاد در قبال امتیازی که به این افراد اعطا می کند، انتظاراتی هم دارد که نخبگان باید در جهت برآورده کردن این انتظارات حرکت کنند.
نباید توانمندی های برخی از این نخبگان را هم نادیده گرفت. مثلا از زمانی که انجمن نانو و بحث شرکت های دانش بنیان و ... شکل گرفت، بسیاری از نخبگان ، توانمندی های خود را نشان دادند، اما نیاز است که اولویت ها و نیازهای کشور شفاف تر از این بیان شود تا بتوانیم بهتر از قبل، از این ظرفیت برای پیشرفت کشور استفاده کنیم.
راه های علمی برای حمایت از نخبگان کشور
حمایت از نخبگان کشور و فراهم کردن زمینه کار و فعالیت آن ها در صنعت و به طورکلی در فضای اشتغال کشور، موضوعی حیاتی است، اما متأسفانه شاهد هستیم که صنعت و دانشگاه، برنامه ریزی صحیحی برای استفاده از ظرفیت این نخبگان در عرصه تولید و اشتغال به عمل نمی آورد. البته در این بین، خود نخبگان هم میسر تخصصشان به سمت بازرا و کسب ثروت از علم رهنمون نمی شود، در حالی که باید با برگزاری دوره هایی مثل بازاریابی و مهارت آموزی برای نخبگان ، این قطار نخبگی را روی ریل علمی خود قرار داد.
دکتر مرتضی شمعانیان، پژوهش گر برتر کشور در حوزه مهندسی مواد و عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان، در گفت و گو با سرآمد تأکید می کند: در هر جامعه ای نخبگان آن سرمایه ای ارزشمند هستند که می توانند باعث تحریک و اشتغال زایی برای خود و دیگران و منشأ خدمات ارزشمند باشند، اما لازمه آن ایجاد بستری مناسب است.
به گفته شمعانیان، اعتماد به نسل جوان نخبه و تسهیل اموری نظیر اعطای وام، واگذاری دفتر کار، ثبت شرکت دانش بنیان، برگزاری دوره های آموزشی، تشویق روحیه کارگروهی، تقویت ارتباط با صنعت، برگزاری جلسات منظم ارائه ایده ها توسط بنیاد نخبگان با حضور سرمایه گذاران و خیرین از جمله مواردی است که می تواند باعث دل گرمی نخبگان و ایجاد اشتغال برای جوانان نخبه شود.
این پژوهش گر بر این باور است که طرح موضوعاتی نوین و کاربردی از طرف صنایع و مراکز خدماتی و واگذاری آن به نخبگان علمی نیز گام موثر دیگری برای اشتغال نخبگان است. برای مثال می توان به توسعه خدمات بانکی، گردشگری و فناوری های نوین با استفاده از ظرفیت بالای نخبگان کشور امیدوار بود.