از خراسان جنوبی تا یونسکو 

«هنر نزد ایرانیان است و بس» یک شعار نیست. حقیقتی است که خودش را در هر شهر و هر روستایی با صنایع‌دستی متنوع نشان می‌دهد. صنایع‌دستی‌ای که هم می‌تواند نماینده منطقه خاصی باشد و هم این که در این شرایط اقتصادی، اگر با دید اقتصادی به آن نگاه شود، به منبع درآمدی برای آن منطقه تبدیل شود. درست کاری که مریم همت‌پور کارآفرین خراسانی انجام داده است. او هنر بَرک‌بافی را که خاص استان خراسان است، با تلاشش احیا کرده است؛ هنری که به فراموشی سپرده شده بود، حالا به منبع درآمدی برای زنان روستایی تبدیل شده است.

همت‌پور ۵۲ ساله و مدرک فوق‌دیپلم گیاهان دارویی دارد. او از ۲۸ سالگی کارآفرینی را از شهر مود شهرستان سربیشه بیرجند خراسان جنوبی شروع کرده است. همت‌پور قبل از این که یک کارآفرین باشد، سال۷۰، رابط فرهنگی کمیته امداد در استان خراسان بوده و در نقش مروج جهادسازندگی و مددکار اداره کشاورزی فعالیت می‌کرده است. اتفاقا ایده و فکر کارآفرینی هم از آن زمان شروع می‌شود. زمانی که او به‌عنوان داوطلب به خانه روستاییان می‌رفته و در نقش مربی احکام به آنها آموزش می‌داده است. او در گفت‌وگو با جام‌جم می‌گوید: «آموزش احکام بهانه بود تا چهره‌به‌چهره با آنها هم‌صحبت شویم و مشکلات آنها را بدانیم. در بسیاری از موارد، زنان خانه‌دار هنرهایشان را به من نشان می‌دادند و می‌گفتند که اگر شرایطی پیش می‌آمد تا ما بر طبق توانمندی‌مان کار کنیم، دیگر از زیر نظر کمیته امداد بیرون می‌آمدیم.» همین باعث می‌شود تا او به فکر کمک به خانواده‌ها بیفتد: «همه خانم‌های روستایی، هنرهای خاص خودشان را دارند، یک نفر گلدوزی بلد است، یک نفر پارچه‌بافی و دیگری هم برک دوزی می‌داند. همه خانم‌ها افسوس می‌خوردند که همه اینها در حال فراموشی است.» دغدغه فکری کارآفرین خراسانی بعد از شنیدن درد‌دل خانم‌ها پیدا کردن راهی برای توانمندسازی و کارآفرینی می‌شود. تا این که سال ۷۳ طرح تعاونی روستایی زنان به تصویب رسید. او از همان ابتدا برای عملی کردن دغدغه زنان توانمند روستایی برای راه‌اندازی تعاونی فعالیت می‌کند: «از همان ابتدا دست به کار شدم ولی راه‌اندازی تعاونی سخت بود. کسی ما را نمی‌شناخت و به ما هم اعتماد نمی‌کرد. آن زمان مسوولان به من می‌گفتند که بگذار در استان‌های دیگر طرح اجرایی شود، بعد تو کاری بکن. من البته با پشتکارم در بهمن ۷۳، اولین مجمع عمومی تعاونی را با ۵۱ نفر از خانم‌های روستا برگزار کردم. خانم‌ها با یک مبلغ ناچیزی در حد هزار تومان سهام خریدند و درنهایت با سرمایه صد هزار تومان در سوم خرداد ۷۴ تعاونی را به ثبت رساندیم.» اولین کاری که همت‌پور در تعاونی‌اش انجام داد، احداث فروشگاهی برای فروش هنرهای دستی زنان روستایی بود. فروشگاهی که ابتدا یک انباری بود و با کمک خود اعضای هیأت‌مدیره تبدیل به فروشگاه عرضه هنرهای دستی زنان روستایی شد. دایره کارهای همت‌پور در تعاونی زیاد است. شیرینی‌پزی و بهره‌برداری از گیاهان دارویی از کارهایی است که او در تعاونی‌اش انجام می‌دهد. حالا ۱۰۰نفر از زنان خانه‌دار زیر نظر او تنها در حوله‌بافی فعالیت می‌کنند. همت‌پور در این ۲۲ سال فعالیت، در سطح کشوری، چند بار هم به عنوان کارآفرین برتر شناخته شده است: «سال ۸۸، در سطح کشور کارآفرین برتر ملی شدیم. سال‌های ۷۴، ۷۹، ۸۰ و ۸۴ از عملکرد مثبت ما قدردانی شد. سال ۹۲ به عنوان طلایه‌دار ایثار در سطح ملی معرفی شدیم.»

مادرم خوشحال بود

در کتاب‌های تاریخی و قدیمی، از برک بسیار یاد شده و جهانگردان درباره «پارچه نرم، چسبان و ضخیم که در خراسان از پشم شتر یا کرک بز با دست می‌بافند و از لطافت و استحکام خاصی برخوردار است» نقل کرده‌اند. دکتر یاکوب ادوارد پولاک جهانگرد اتریشی و نویسنده کتاب «ایران و ایرانیان» در بخشی از کتابش پارچه برک را پارچه فاستونی ایرانی معرفی کرده است: «برک پارچه‌ای نرم و چسبان است که از کرک لطیف شتر بافته می‌شود و در ایران جای فاستونی را گرفته است.» ناظم‌الاطباء درباره برک می‌نویسد: «برک پارچه‌ای از کرک گوسفند، بسیار نفیس و اعلا است که از آن جبه و سرداری دوزند و برک بخرز و کرمان بر سایر اقسام آن ترجیح دارد.» پارچه و هنری که البته در دنیای رو به مدرن رفته ایرانی دیگر توجهی به آن نمی‌شد. هر چند که ته ذهن همت‌پور همیشه متوجه برک بوده است. گلدوزی، شیرینی‌پزی و تمام هنرهای دیگری که همت‌پور با آنها کارآفرینی کرده است، یک طرف، هنر بَرک‌بافی برای او ارزش ویژه‌ای داشته است. تصویری که کارآفرین خراسانی از برک دارد، جالب است: «مادرم برک‌باف بود و در کنار پدرم که کشاورزی می‌کرد، او هم برک می‌بافت.» همت‌پور به یاد دارد که در روزهای سرد زمستانی زمانی که برای حاضر شدن در کلاس درس از روستای خودش به روستای دیگر می‌رفته، خود را با برک می‌پوشانده است: «شال‌گردنی را که مادر برایم بافته بود را دور سرم می‌پیچاندم و تنها نقطه‌ای که گرم بود پیشانی و سرم بود. اگر هم برف می‌آمد، چادرم را که از جنس برک بود روی سرم می‌انداختم. بیرون پارچه خیس بود، اما باران به درون راه پیدا نمی‌کرد.» او تأکید می‌کند: «پارچه برک بجز این که گرم و مناسب زمستان است، برای التیام دردهای عضلانی و آرتروز هم مناسب است. آن زمان اهالی روستا برای درمان دردها از این پارچه استفاده می‌کردند.» همه اینها در ذهن همت‌پور می‌ماند تا زمانی که او تصمیم می‌گیرد شغل مادرش را احیا کند: «دوست داشتم برک‌بافی را که ۵۰، ۶۰ سالی بود، از یاد زنان خراسانی رفته بود، احیا کنم.» و زمانی که کارگاه برک‌بافی را راه می‌اندازد، مادرش که دیگر زنده نبود، به خوابش می‌آید و از او تشکر می‌کند: «خوشحال و از کارم راضی بود. تمام مدت به من می‌خندید.»

جوان‌ها برک‌بافی دوست ندارند

احیای هنر برک‌بافی با برنامه‌ریزی ویژه بانوی کارآفرین انجام شد. او اول از همه ریسندگی، حوله‌بافی و پارچه‌بافی را در پیش می‌گیرد و در این راه هم زنان زیادی را تربیت می‌کند: «پارچه‌بافی و حوله‌بافی را از ۲۰ سال پیش شروع کردم. دوست داشتم اول از همه، خانم‌ها پارچه و حوله‌بافی را که راحت‌تر است یاد بگیرند.» از سال ۹۳، بافت برک را احیا می‌کند: «بعد از این که دیدم بچه‌ها در پارچه‌بافی تبحر دارند، بافت برک را شروع کردیم. برک‌بافی خیلی سخت است. جوانان اغلب دوست ندارند برک ببافند، چون این کار کثیف‌کاری زیادی دارد. هرچه باشد، بافنده با کرک بز سروکار دارد و موی بز به خاطر الکتریسیته تمام خانه را می‌پوشاند.» همه مراحل برک‌بافی با دست انجام می‌شود. کرک بهاره (کرک بز که در فصل بهار چیده می‌شود) باید جمع شود. کرک و مو از هم جدا می‌شود. موها باید با تخته‌شانه، شانه‌زنی شوند. بعد از کار شانه‌زنی موهای شانه‌زده کمانه‌زنی می‌شوند، یعنی کرک‌های تمیز شده همرنگ می‌شوند تا بعد از آن کمانه‌زن آماده ریسندگی شود. زنان دوبلین‌های نخ‌ریسی را آماده نخ‌ریسی می‌کنند و بعد دستگاه چله‌کشی برای ریسندگی نخ‌ها آماده می‌شود. سختی‌های کار برک‌بافی باعث شده تا کمتر کسی هم تمایل به حضور در این شغل داشته باشد. همت‌پور با اشاره به این سختی‌ها می‌گوید: «ما در این مدت خیلی تلاش کردیم و تازه توانستیم ۱۵ نفر را آموزش دهیم. کسانی که بتوانند همه کارهای برک را بدانند و انجام می‌دهند. ۱۵ تا ۱۶ نفر هم کار ریسندگی را که تقریبا راحت‌تر و تمیزتر است، انجام می‌دهند.» او در بخشی از مصاحبه‌اش با اشاره به ظرافت و ارزش پارچه خراسانی عنوان می‌کند: «هر متر برک در حال حاضر در بازار ۱۵۰ تا ۲۰۰ هزار تومان ارزش دارد. برک در گذشته، به شدت موردتوجه بوده است. پادشاهان هخامنشی با این پارچه کت درست می‌کردند. آیت‌ا... مرعشی نجفی از روحانیونی بودند که از این پارچه عبا درست می‌کردند.» اتفاقا برک در بین مشتریان خیلی هم طرفدار دارد. همت‌پور دلیلش را اوج ظرافت این پارچه می‌داند: «برک یکی از انواع صنایع‌دستی است که خیلی مشتری دارد، ولی بافنده ندارد. ما سفارش قبول می‌کنیم، اما باید با بافنده هماهنگ کنیم و سفارش بدهیم چون تعداد بافنده‌ها کم هستند.»

در راه ثبت جهانی

مشکلات ارزی و افزایش قیمت دلار به کارگاه ریسندگی هم رسیده است. بسیاری از مواد اولیه برای زنان بافنده گران تمام می‌شود. هرچند که این تنها مشکل آنها نیست. همت‌پور درباره مشکلاتی که در برک‌بافی با آنها روبه‌رو هستند، می‌گوید: «ما در فرآوری‌هایمان لنگ می‌زنیم. نسل جوانمان از برک بافی استقبال نمی‌کند. اینها را با مسؤولان صنایع‌دستی استان، خراسان جنوبی مطرح کرده‌ایم.» مسؤولان صنایع‌دستی استان به او قول‌های مساعد داده‌اند: «آنها در مراحل برنامه‌ریزی هستند و قرار است در دی‌ماه از طرف یونسکو دیداری داشته باشیم تا در زمینه فرآوری کرک از مو، در زمینه فروش و حتی در زمینه طرح‌های بافت ایده‌های خوبی به ما بدهند.» کارآفرین خراسانی تاکید می‌کند: «ما در کشور تنها کارگاهی هستیم که به احیای برک مشغول است. در استان ما دو شهرستان بشرویه و مود برک‌بافی می‌کنند. مشکل اینجاست که خیلی از شهرها با پشم شتر برک بافی می‌کنند. در صورتی که برک واقعی با پشم بز است. کرک شتر کمی خشن است. کرک بز ولی خیلی لطیف است و در صورتی که فرآوری درستی روی آن انجام شود، پارچه خیلی نرمی به دست می‌آید.» همت‌پور معتقد است: «ما خودمان هم در کارگاه‌هایمان به آن کیفیتی که می‌خواهیم نرسیده‌ایم. ظرافت در این کار حرف اول را می‌زند. در ظرافت هم جدا کردن مو از کرک بیشترین تاثیر را دارد.»

همت‌پور عزمش را جزم کرده تا تاروپودهای فراموش شده شهرش را احیا کند و دوباره رخت و لباس مهربانی را بر تن مردان و بچه‌های کشورش کند.

لیلا شوقی جامعه