به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی معاونت ریاست جمهوری در امور زنان و خانواده، دکتر بهناز موحدی می‌گوید: افراد تاب‌آور به جای ناامید شدن یا پنهان کردن مشکلات یا اتخاذ استراتژی‌های ناسالم، با مشکلات پیش رو به درستی مقابله می‌کنند. اما در عین حال تاکید دارد که مردم تاب‌آور زندگی را با لنز خوش‌بینی اغراق‌آمیز نمی‌بینند.
در ادامه متن کامل گفت‌وگوی دکتر موحدی درباره تاب‌آوری را می‌خوانید:
• به عنوان اولین سوال بفرمایید که تاب‌آوری چیست و چه تفاوتی بین تاب آوری فردی و اجتماعی وجود دارد؟
*در دهه اخیر، ادبیات رو به رشدی در سراسر دنیا و توسط محققان مختلف در پاسخ به این سوال که تاب‌آوری اجتماعی چیست، شکل گرفته و مفهوم کلی تاب‌آوری در رشته‌های دانشگاهی مختلف از بیولوژی و مهندسی تا مطالعات پایداری مورد استفاده و بحث قرار گرفته است.
سوال مطرح این است که چرا برخی از مردم در مواجهه با بلایا آرام هستند و برخی فرو می‌ریزند؟ آن‌هایی که خونسردی خود را حفظ می‌کنند همان‌هایی هستند که روان شناسان از آنها به عنوان افراد تاب آور یاد می‌کنند؛ یعنی کسانی که برای مقابله با مسائل توانمند هستند. مردم تاب آور قادرند که مهارت‌ها و توانایی‌های خود را برای فائق آمدن بر مسائل به کار گیرند و خود را پس از رویارویی با چالش‌ها بازیابی کنند. مسائلی همچون از دست دادن شغل، بیماری، بلایای طبیعی، مسائل اورژانسی پزشکی، طلاق و....
افراد تاب‌آور به جای ناامید شدن یا پنهان کردن مشکلات یا اتخاذ استراتژی‌های ناسالم، با مشکلات پیش رو به درستی مقابله می‌کنند. این به آن معنا نیست که آنها آزار کمتر، رنج کمتر یا نگرانی و اضطراب کمتری را نسبت به سایر مردم تجربه می‌کنند، بلکه به این معناست که آنها این مشکلات را به گونه‌ای که موجب رشد و قوت شود، مدیریت می‌کنند و چه بسا که در بسیاری موارد در رویارویی با مسائل، حتی قوی تر از قبل ظاهر می‌شوند. کسانی که تاب آور نیستند، ممکن است در قبال چنین مسائلی درجا زده و مکانیسم‌های مقابله ناسالمی را برای مبارزه با چالش‌های زندگی در پیش گیرند؛ ناامیدی ممکن است آنها را به سمت رفتارهای پرخطر ببرد. این افراد معمولا کندتر به زندگی عادی باز می‌گردند و در نتیجه ممکن است آزارهای بیشتری را تحمل کنند.
برهمین اساس تاب‌آوری اجتماعی نیز، توانایی گروهها یا جوامع برای غلبه بر استرس‌های خارجی و اختلالات ناشی از تغییر اجتماعی، محیط زیستی و ... تعریف می‌شود. ظرفیت چیره شدن بر ناملایمات؛ ظرفیت منطبق شدن به معنای درس آموختن از تجربیات گذشته و تنظیم کردن خود با چالش‌های آینده در زندگی و ظرفیت تغییر که به معنای توانایی ایجاد کردن نهادهایی برای ارتقای رفاه اجتماعی و توانمندی اجتماعی پایدار برای مقابله با بحران‌های آتی است. وجود گروه‌های اجتماعی با شرایط اجتماعی، اقتصادی و میزان آسیب پذیری متفاوت در یک اجتماع به این معنی است که تاب آوری گروه‌های مختلف در یک جامعه نسبت به یک حادثه متفاوت است.
یعنی گروه های آسیب پذیر تاب آوری کمتری دارند؟ گروه‌های آسیب پذیر اجتماع مانند سالخوردگان، بچه‌ها یا افراد با شرایط نامساعد اجتماعی ممکن است منابع و امکانات کمتری به منظور مقابله با بلایا در دسترس داشته باشند. شرایط اجتماعی باعث می‌شود که تعدادی از اعضای جامعه در اثر مصیبت‌های وارده کمترتأثیرپذیر باشند و بعضی بیشتر. در این حالت ایجاد شرایط مساعد به منظورتوانا ساختن گروه‌های آسیب پذیر اجتماعی نوعی خلاقیت محسوب و باعث ارتقای تاب آوری اجتماعی می‌شود.
•چه شرایط و گروههایی تاب آوری بیشتری دارند؟
*چهار عنصر میزان دارایی، انعطاف پذیری، ظرفیت برای خودسازماندهی و ظرفیت یادگیری یک جامعه به عنوان اجزا کلیدی تاب آوری اجتماعی محسوب می‌شوند و تاب آوری اجتماعی در سه مقیاس محلی، منطقه‌ای و ملی قابل بررسی است، در حالی که این سه سطح به یکدیگر مرتبط‌اند. امروزه این موضوع درک و پذیرفته شده است که در عین حال که بلایایی از جمله بلایای طبیعی، غیرقابل اجتناب هستند اما بسیاری از نتایج آن قابل کاهش دادن است و اینکه همه مردم، سازمان‌ها و جوامع به عنوان یک کل، به طور هوشمندانه‌ای از قبل آماده شوند تا بتوانند در مدت کوتاهی پس از بروز بلایا، به عملکرد طبیعی خود برگردند. این مفهوم، عصاره تاب‌آوری خواهد بود. در واقع تاب آوری به عنوان یک جز کلیدی از استراتژی رویارویی و خروج از بحران از اهمیت خاصی برخوردار است.
تحلیل تاب آوری سیستم‌ها نیز با هدف ارتقای تاب آوری اجتماعی، راهی مناسب برای دخالت دادن مردم در برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌گذاری‌های مربوط به زندگی آنها است. اصطلاح تاب آوری، توانایی مردم، خانوارها، جوامع، کشورها و سیستم‌ها برای کاهش، منطبق شدن و بازگشت از شوک‌ها و استرس‌ها به شیوه‌ای است که آسیب پذیری مزمن را کاهش دهد و رشد را تسهیل کند. بر مبنای این روش سیاست‌ها به شکل دموکراتیک و بر پایه دانش محلی شکل می‌گیرند. لذا چون عواقب و پیامدهای منفی اکثر بحران‌های طبیعی و انسانی متوجه جوامع فقیر به ویژه گروهای آسیب پذیر است، پس تاب آور شدن و توان مقابله سازگارانه با فجایع و بحران‌ها یک ضرورت یا شاید اصل اصیل زندگی است . یعنی اینکه بتوانند با خرد جمعی و حس مشترک و شکستن فرهنگ سکوت به شناخت و تحلیل مسائل بپردازند و راه حل‌های مشترک و مبتنی بر واقعیت‌های فرهنگی و جغرافیایی ارائه دهند و از انفعال خارج شوند و خود از عاملان تغییر باشند.
• واقعا تا چه حد از طریق تاب آوری، ریسک‌ها و استرس‌های ناشی از حوادث کاسته می‌شود؟
*تاب آوری، استرس‌ها را حذف نمی‌کند و مشکلات زندگی را از صفحه روزگار، پاک نمی‌کند، مردم تاب آور زندگی را با لنز خوش‌بینی اغراق آمیز نمی‌بینند. آنها این نکته را به خوبی درک می‌کنند که شکست اتفاق میافتد و گاهی اوقات، زندگی بسیار سخت و دردناک است. افراد تاب آور درد و رنج را حس و از دست دادن‌ها را نیز تجربه می‌کنند، اما چشم انداز ذهنی آنها به گونه‌ای است که به آنها اجازه کار و بازگشت به زندگی عادی را می‌دهد. تاب آوری اجتماعی، توانایی گروهها یا جوامع برای غلبه بر استرس‌های خارجی و اختلالات ناشی از تغییر اجتماعی، محیط زیستی و ... تعریف می‌شود.
•چه تهدیدها یا ریسک‌هایی در بحث تاب آوری اجتماعی مدنظر است ؟
* اولین گروه خطرات طبیعی و بلایا و مطالعات خشکسالی، سیل‌ها، طوفان‌های فصلی، آتشفشان‌ها، سونامی‌ها، آتش سوزی‌ها و ...دومین دسته استرس‌های بلندمدتی است که با مدیریت منابع طبیعی، کمیابی منابع و تغییر پذیری محیط زیستی همراه هستند. مانند کاهش کیفیت آب، کمیابی آب، تغییر اقلیم و ...سومین گروه تنوعی از موضوعات است که با تغییر و توسعه اجتماعی و تغییرات سازمانی و سیاست‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرند. مثلا مهاجرت، تبدیل اقتصاد منطقه‌ای، گردشگری، توسعه زیرساخت‌ها، بحران‌های اجتماعی و عدم قطعیت، ریسک سلامت و...
•از نظر شما یک جامعه تاب آور دارای چه ویژگی‌هایی است و چگونه می‌توانیم یک جامعه تاب آور داشته باشیم؟
*از خصوصیات بارز یک جامعه تاب آور، توسعه یافتگی خوب، در سرمایه اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی است. در یک جامعه تاب آور، بلایا به کمترین میزان رسیده است. زیرا مردم آن در خانه‌ها و محله‌هایی با خدمات منظم و زیرساخت‌هایی که از قوانین ساختمانی معقول پیروی و زندگی می‌کنند؛ بدون آنکه در آن به خاطر کمبود اراضی مناسب، خانه سازی‌های بی‌قاعده برروی دشت‌های سیل خیز و زمین‌های شیب دار صورت گرفته باشد.
دومین ویژگی اینست که دارای مدیریت فراگیر، صالح و پاسخگو است، که دغدغه توسعۀ پایدار را دارد و قبل، حین و پس از یک رویداد ناگوار خود را ملزم به تأمین منابع لازم جهت توسعه ظرفیت‌های مدیریت و سازماندهی می‌داند. همچنین جامعه‌ای است که مقامات محلی و مردم ریسک‌هایی که آنها را تهدید می‌کند، درک می‌کنند و به کمک یکدیگر پایگاه اطلاعات محلی در مورد تلفات بلایای طبیعی، مخاطرات و خطرپذیری ناشی از آنها را ایجاد تا در آن اطلاعات لازم در مورد کسانی که در معرض خطرپذیری و نیز اشخاصی که آسیب پذیر هستند یافت می‌شود. سومین ویژگی جامعه تاب آور اختیار و قدرت لازم جهت شرکت در تصمیم گیری و برنامه ریزی شهر خود در کنار مقامات محلی به مردم است و در این جامعه مردم برای دانش محلی و بومی، ظرفیت‌ها و منابع موجود خود، ارزش قائل می‌شوند.
وجود تدابیری برای پیش بینی و کاهش اثر بلایا، بکار گرفتن فن آوری‌های هشداردهنده و نظارت سریع، حفظ زیرساخت‌ها، اموال عمومی و خصوصی، از جمله خانه‌ها و سایر دارایی‌ها، میراث فرهنگی، سرمایه اقتصادی و زیست محیطی، چهارمین ویژگی جامعه تاب آور است بطوری‌که قادر است تا زیان‌های جسمی و اجتماعی ناشی از حوادث آب و هوایی شدید، زلزله یا دیگر مخاطرات ناشی از حوادث طبیعی یا انسانی را به حداقل برساند.
پنجمین ویژگی، توانایی مقابله سریع، اجرای راهکارهای بازیابی فوری و بازگرداندن سریع خدمات اساسی و از سرگیری فعالیت‌های اجتماعی، نهادی و اقتصادی پس از چنین حوادثی است.
•ضرورت اجرای طرح ارتقای تاب آوری اجتماعی از سوی معاونت امور زنان و خانواده برچه مبنایی بوده است؟
*کشور ایران در معرض انواع ریسک‌های طبیعی قرار دارد، بطوری‌که از ۴۱ ریسک شناخته شده در جهان ۳۴ مورد آن در ایران اتفاق میافتد و با توجه به تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین در آینده به تعداد آنها افزوده خواهد شد. همچنین جامعه ما همچون بسیاری از جوامع با ریسک‌های انسان ساز متعددی مواجه است که به دلیل رشد شتابان فناوری‌های جدید و بسیاری از پیامدهای ناشناخته آن و تاثیرات قطعی‌شان بر جامعه، نیازمند آموزش‌های جدی و جدید هستیم. بنابراین برنامه ریزی دقیق و اجرا در حوزه تاب آوری اجتماعی از ضرورت‌های توسعه پایدار و مدیریت بحران است. همچنان‌که برای پیشرفت و توسعه کشور ایجاد و تقویت زیرساخت‌های فیزیکی ضروری است، تقویت زیرساخت‌های اجتماعی ضروری‌ترست. یعنی ایجاد اعتماد و گسترش تعاملات اجتماعی و تقویت روح جمعی، حس مشترک، رشد آگاهی و توانمندسازی جامعه برای استفاده از ظرفیت‌ها و قابلیت‌های خود به هنگام بحران. همانطور که یک ساختمان را نه آجرها و آهن‌ها بلکه ملات‌های بین آجرها و نقطه‌های جوش بین آهن‌ها نگهداری می‌کند جامعه انسانی را نیز اعتماد، حس مشترک و و روابط مستحکم اجتماعی به پیش می‌برد و داشتن جامعه‌ای فعّال، مسئولیت پذیر، خلاق، باتقوا و توانا در مقابل بحران‌های طبیعی- انسانی و مخاطرات و ریسک‌های ناشناخته، متضمن ظرفیت سازی و کشف قابلیت‌های پایان ناپذیر، فکری و رفتاری از قبیل قدرت یادگیری، حس مشترک و خلاقیت و تشریک مساعی و کسب مهارت‌های جدید است. به این منظور معاونت ریاست جمهوری در امور زنان و خانواده با تشخیص این ضرورت اقدام به تدوین طرح ملی افزایش تاب آوری اجتماعی در جوامع محلی کرده است.
این طرح از جمله طرح‌های اجتماع محور با تکیه بر نقش مردم و کاهش آسیب اجتماعی و توانایی بالقوه سمن‌ها در این زمینه است. درگام اول به آموزش مشارکتی تسهیل‌گران تاب آوری اجتماعی در جوامع محلی و درگام دوم با ورود این تسهیل‌گران به جامعه، به توان افزایی گروه هدف و ارتقای تاب آوری اجتماعی می‌پردازد. طرحی که اگر به درستی اجرا و پیگیری شود قطعا نقش بی‌بدیلی در پیشگیری و کنترل آسیب‌های اجتماعی خواهد داشت.
•روند اجرای این طرح توسط معاونت امور زنان و خانواده طی سال‌های اخیردر استان‌ها چگونه بوده است؟
*در سال ۱۳۹۴ این طرح با هدف پیشگیری از تعارضات خانوادگی، نزاع دسته جمعی و افزایش فرهنگ شهروندی، مشارکت در امور شهری و مدیریت مسائل محیط زیستی بر مبنای رتبه بندی حاصل از نتایج اطلس وضعیت زنان و خانواده در ۱۳ استان به صورت پایلوت طی همکاری مشترک بین معاونت زنان و خانواده و دفاتر امور زنان و خانواده استانداری ها به اجرا درآمد.
از نتایج این طرح به برگزاری نشست توجیهی، آموزشی برای ۲۶۰ نفر از اعضای تشکل‌های اجتماع محور به عنوان مربی و آموزش‌گران محلی و برگزاری ۱۰۴۰ کارگاه آموزشی، آموزش ۳۵۸۰ نفر بالغ بر ۲۷۴۹۶۰نفر/ ساعت آموزش از اعضای خانوارهای استان در زمینه مهارت‌های ده گانه زندگی یعنی خودآگاهی، همدلی، برقراری ارتباط مؤثر، روابط بین فردی، حل مسئله، تصمیم گیری، تفکر خلاق، تفکر انتقادی، مقابله با استرس، کنترل خشم بوده است.
به دنبال اجرای موفق پروژه و استقبال جوامع محلی، این طرح در سال ۱۳۹۵ به صورت ملی در سراسر کشور با محتوای جدید به منظور تقویت مولفه‌های سرمایه‌های اجتماعی در جوامع محلی، آشنایی فعالان مدنی و جوامع محلی با فرآیند تحلیل سیستم‌های تاب آور، افزایش مشارکت جامعه محلی در برنامه ریزی و مدیریت جوامع، تقویت تعاملات اجتماعی در جوامع به منظور غلبه بر چالش‌ها اجتماعی و دستیابی به نقشه راه تاب آوری در محله به اجرا درآمد.
به منظور تحقق عملیاتی اهداف مورد نظر و ایجاد وحدت رویه در اجرای طرح طی فازهای ۱ و ۲، بسته‌ای محتوایی ناظر بر ابعاد نظری طرح
که ابعاد نظری طرح عبارتند از:
تعاریف و مفاهیم تاب آوری، ضرورت تاب آوری در سیستم، ویژگی‌های جامعه تاب آور، ابعاد مختلف تاب آوری اجتماعی پیشینه مطالعات تاب آوری اجتماعی ریسک‌ها، شوک‌ها، ظرفیت‌های جذب و انطباق، تجزیه و تحلیل سیستم‌ها، نقشه راه تاب آوری و همچنین دستورالعمل اجرای کارگاه آموزشی تاب آوری اجتماعی تهیه و در قالب لوح فشرده به استان‌ها ارائه شد و مبنای آموزش در کارگاه‌ها قرار گرفت. لازم به یادآوری است از نتایج این طرح آموزش مشارکتی ۷۸۴ نفر از اعضای تشکل‌های اجتماعی به میزان ۲۸۲۲۴ نفر/ ساعت و ۳۹۹۳۴ نفر از جوامع محلی به مدت میانگین ۵۵ ساعت بالغ بر ۲۱۱۹۶۳۷۰ نفر/ ساعت است. از ۴۲۷ شهرستان در سطح کشور، محلات واقع در ۲۵۹ شهرستان برای اجرای طرح در نظر گرفته شد و در ۵۱۸ محله مناطق شهری آسیب خیز، حاشیه شهرها، مناطق روستایی و محروم به اجرا درآمده است. با عنایت به استقبال استان‌ها و جوامع محلی طی بازدیدهای استانی از اجرای طرح و تجربیات اجرا در سال‌های گذشته و از سوی دیگر ضرورت دستیابی به نقشه را تاب آوری استان‌ها به تفکیک مناطق مبتنی بر نمونه‌ای معرف از جامعه هدف، ادامه اجرای طرح با هدف تسری اجرا به سایر مناطق و مشارکت جامعه محلی در تدوین نقش راه تاب آوری محله و نهایتا تدوین نقشه راه تاب آوری در سطح استان طی سال‌جاری در دستورکار قرار گرفته است. توان افزایی ۶۲۰ نفر از اعضای تشکل‌های اجتماعی، به عنوان تسهیل‌گر و آموزش‌گر محلی در حوزه تاب آوری اجتماعی به مدت ۳۶ ساعت معادل۲۲۳۲۰ نفر/ ساعت آموزش و آموزش تاب آوری اجتماعی برای ۱۳۶۶۷ نفر از اعضای جوامع محلی به مدت ۶۰ ساعت در ۴۵۲ محله در سطح کشور معادل ۸۲۰۰۲۰ نفر/ ساعت آموزش با تأکید بر مناطق حاشیه نشین و آسیب پذیر و افراد در معرض آسیب در استان‌ها، در چارچوب محتوای علمی و اجرایی ارائه شده از سوی این معاونت از اهدافی است. در پی اجرای طرح در سال جاری مورد انتظار معاونت است.
استفاده از ظرفیت‌های موجود در سازمان‌های مردم نهاد استانی، بهره گیری از شیوه‌ای تعاملی و مشارکتی در برگزار کارگاه‌ها، حضور همه اعضای خانوار اعم از زنان و مردان و نوجوانان در کارگاه‌های آموزشی و مشارکت حداکثری مردم در تدوین نقشه محلات، اولویت اجرا به مناطق در معرض آسیب، از جمله راهبردهای اساسی طرح است.