رفتار ملایم و احترام آمیز پیامبر (ص) خاص برخی از زنان جامعه نیست بلکه شامل زنان قبیله های مخاصم و یا مشرک نیز می شود.
گفتگو: نفیسه زارعی- اخلاق و مهروزی دو رکن اصلی و اساسی دین اسلام است، از همین جهت ولادت حضرت رسول(ص) با عنوان روز اخلاق و مهرورزی نام گذاری شده است، مهرورزی در آیین اسلام در تمام حوزه ها جریان دارد اما حوزه زنان به واسطه جنس زن از اهمیت ویژه ای برخوردار است، او به عنوان یک رکن اساسی جامعه و خانواده محسوب می شود از همین رو پرداختن به مسئله زن در سیره پیامبر در جامعه اسلامی موضوعی است که ما را به سراغ حکیمه حسن زاده استاد حوزه و کارشناس تاریخ اسلام برد و با او به گفتگو نشستیم:
نخستین حرکت های اجتماعی سیاسی در سیره نبی مکرم اسلام که با مشارکت زنان همراه بود از چه زمانی و چگونه اتفاق افتاد؟
اولین حرکت اجتماعی سیاسی که به طور یکسان در سیره نبوی و به دعوت قرآن به چشم می‌خورد شرکت همسر پیامبر در حرکت های نمادینی بود که با اقتدار تمام، پیدایش و ظهور دین جدیدی را نوید می داد. حضور آن بانو در کنار رسول خدا (ص) و بر پایی نماز جماعت در کنار کعبه بهترین شاهد بر ضرورت حضور زنان مؤمنه در این زمینه است، حضور حضرت خدیجه در کنار پیامبر در آغاز بعثت نشان از تحولی بزرگ در زندگی زنان آن عصر داشت. در دومین گام، زنان مانند مردان به دستور خدا و راهنمایی رسول خدا موظف می شوند برای حفظ ایمان خود مهاجرت کنند. در گام سوم، حق شهروندی آنان که بیعت با حاکم جامعه اسلامی است به آنان داده شد. تا بدون واسطه پیام وصی را بشنوند، خود مستقیماً پیمان ببندند و آنگاه از لطف بیعت با رسول و استغفار او و مغفرت خداوند بهره مند شوند.
از چه زمانی حضور حداکثری بانوان در بطن تحولات جامعه اسلامی بیش ازبیش ملاحظه شد؟
در گام چهارم حضور زنان، آنها در لایه های اجتماعی حضور پیدا کردند، تا از جریان های جاری جامعه آگاه باشند، از احساس مسئولیت، آگاهی و دانش کافی برخوردار باشند تا وظیفه هدایت و نظارت عمومی بر آحاد جامعه را در سازوکار امربه معروف و نهی از منکر انجام دهند، از آن پس نیز زنان طبق نقل‌های موثق تاریخی از جمله آیات قرآن در عبادات اجتماعی مثل نماز جماعت، نماز جمعه، نماز عید، نماز میت، اعتکاف و حج شرکت می کردند.
گفتنی است بهترین شاهد بر شرکت زنان در اعمال عبادی ـ اجتماعی نظیر نماز جماعت، شان نزول آیه ۱۴۴ سوره بقره است. در تفاسیر مختلف آمده است: زمانی که در بین نماز، رسول خدا(ص) و مسلمانان موظف می شوند قبله را از مسجد الاقصی به مسجد الحرام تغییر دهند، مردان در جای زنان و زنان در جای مردان قرار گرفتند. بدیهی است که این مطلب به وضوح بر شرکت زنان در نماز جماعت دلالت دارد. زنان در عصر نبوی و عصر راشدین و پس از آن، در تمام صحنه های اجتماعی از قبیل نماز جماعت در مسجد، نماز عیدین، ائتلاف دینی و مراسم حج حضور داشتند. زنان صحابی در مسائل اجتماعی و مستحدثات مستقیماً از پیامبر گرامی خدا(ص) سؤال می کردند و مانع و واسطه ای در کار نبود.
لطفا ارزش گذاری به شخصیت زن در سیره نبوی را تبیین کنید؟
احترام به شخصیت زنان و ارزش گذاری به آنان را در سنت نبوی در یک جریان تاریخی که حضرت با سخن منطقی دختر تمیمه، او را تأیید کرده و نظر او را پسندید و فرمان مطابق نظر دختر تمیمه را فرمودند چنانچه در تاریخ مشاهده می کنیم: «وقتی خریت بن حسان شیبانی نزد پیغمبر آمد و بیعت کرد، قتیله دختر مخرمه تمیمه همراه او بود که چون پیغمبر را دید از مهابتش به لرزه افتاد، پیغمبر فرمود «علیک بالسکینۀ» یعنی «آرام باش». خریت از پیغمبر خواست که سرزمین «دهنا» اقطاع و تیول او باشد، جز مسافری و مجاوری از آن جا گذر نکند، پیغمبر دستور داد تا برایش بنویسند، در این وقت قتیله به کاتب گفت: درنگ کن، و به رسول خدا عرض کرد: یا رسول الله! این مرد مساوات را از تو نخواست، سرزمین «دهنا» چراگاه شتران و گوسفندان است، مسکن زنان بنی تمیم و فرزندانشان آنجاست، پیغمبر فرمود: «راست می گوید، ننویس،» در برخورد و رفتارهای حضرت از ابتدای رسیدن به مقام رسالت تا آخرین روزهای عمر ایشان نظاره گر رفتارهای معمول، معقول، منطقی و انسانی در معاشرت با زنان در جامعه بوده و همیشه این موارد در تاریخ بسیار ذکر شده است که نشانگر حضور فعال زنان با تأیید رفتاری و کلامی از حضرت(ص) است بطور مثال دیدار از زنان جامعه و صرف غذا در منزل آنان مؤید همین نظر که حضرت همان رفتاری را با زنان ـ جامعه دارند که به آنان احترام می گذارند و به صورت صله ارحام و یا عیادت آنان را دیدار می کنند که با مردان جامعه دارند، می تواند باشد.
این رفتار تنها منحصر به زنان مسلمان است؟
رفتار ملایم و احترام آمیز پیامبر (ص) خاص برخی از زنان جامعه نیست بلکه شامل زنان قبیله های مخاصم و یا مشرک نیز می شود. چنانکه یکی از یاران امام صادق (ع) از ایشان پرسید: « چرا لازم نیست زنان غیرمسلمان جزیه بدهند؟ حضرت فرمود: زیرا پیامبر (ص) دستور داد کودکان و زن ها را در مناطق جنگی نکشند مگر اینکه زنان دست به اسلحه ببرند. در این صورت نیز تا می‌توانی و به جنگ لطمه ای نمی خورد باید دست نگه‌داری. وقتی در مناطق جنگی نباید آنها را کشت در سرزمین‌های اسلامی که جای خود دارد اگر آنها از پرداخت جزیه سرباز زدند نمی‌توان آنها را کشت و هنگامی‌که نمی‌توان آنها را کشت جزیه نیز لازم نیست بپردازند. در رفتار حضرت به‌کرات حمایت از زنان را مشاهده می‌کنیم و دقت نظر حضرت در حالت جنگ و ستیز را کاملاً درمی‌یابیم به‌طوری‌که دریکی از جنگ‌ها «رسول خدا(ص) همراه با سه هزار مسلمان رو به صحنه نبرد آورد (جنگ احزاب) و فرمان داد زنان و کودکان در خانه‌هایی محکم به سر برند تا از سوی بنی قریظه زیر نظر نباشند. پیامبر (ص) در تأکید رفتار محبت آمیز، تأکید خداوند را نیز مطرح می‌کند و می‌فرماید: خداوند تبارک‌وتعالی می‌فرمایند: نسبت به زنان رئوف‌تر از مردان باشید.
در یک نتیجه گیری کلی آیا می توان مدعی شد که الگوی حمایتی رسول گرامی اسلام از زنان با توجه به سیره ایشان، قابل تسری به جامعه امروز است، جامعه ای که از زوال اخلاق در حوزه زنان رنج می برد؟
با توجه به لزوم تعریف و تعیین جایگاه زنان در جامعه و با توجه به سیره و سنت رسول خدا، بهترین و کامل‌ترین الگوی زندگی که همه اعضای جامعه، در جایگاه طبیعی و انسانی خود قرار می‌گیرند، سیره نبوی است؛ چراکه با نگاهی کوتاه به سیره و سنت رسول اسلام می‌توان دریافت که تمام همّ ایشان تعریف و تعیین هویت تمامی اعضای جامعه به‌عنوان انسان‌هایی مسلمان و برابر با یکدیگر بوده، تا درنهایت، جامعه به‌سوی کمال مطلوب خود حرکت کرده و از رشد بازنماند.
با توجه به برخورد ایشان با زنان در حوزه‌های گوناگون خصوصی و عمومی، می‌توان دریافت که حضرت محمد (ص) زن را در همه حوزه‌ها، ازنظر حقوق انسانی، چون مردان و برابر با آنان انگاشته، و البته در حوزه‌ای چون خانواده، جایگاهی فراتر و مهم‌تر از مردان، به زنان اعطا می‌کند ـ تا آنجا که زنان می‌توانند با رعایت حدود اسلامی، در حوزه‌های عمومی حضور یابند و درعین‌حال، نقش مهم همسری و وظیفه خطیر و حساس مادری را به نحو احسن ایفا کنند و نسل آینده را به بهترین شکل، روانه اجتماع سازند.
برخلاف جامعه آن روز عرب که زن، در آن، فقط ابزاری در دست مردان و از جایگاهی حتی پست‌تر از حیوانات برخوردار بود، حضرت محمد (ص) با دین خود، برای زنان جایگاه ویژه‌ای قائل شدند که نه‌تنها در آن زمان، غیرقابل‌تصور بود، بلکه دنیای امروز با همه ادعایش در ایجاد حقوق مساوی میان زن و مرد، هنوز نتوانسته راه اعتدال را ـ به‌طوری‌که همه اعضای جامعه در جایگاه اصلی خود قرار گیرند ـ در پیش گیرد و این نشان از نبوغ الهی پیامبر خاتم دارد