طیبه سیاوشی(نماینده مجلس) و روح‌الله حجازی (کارگردان سینما) معتقد هستند نه تنها کودکان درباره حقوقشان آموزش ندیده‌اند بلکه پدران و مادران در این مسئله آموزشی ندیده‌اند و علت آن هم این است که همچنان این مسئله تابو و خط قرمز است.
فیلم سینمایی اتاق تاریک به تهیه‌کنندگی و کارگردانی روح‌الله حجازی به یکی از مسائل حساس این روزهای ایران و جهان به نام کودک آزاری می‌پردازد. به مناسبت اکران این فیلم و مسئله کودک آزاری و حقوق کودکان با طیبه سیاوشی (نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی) و روح‌الله حجازی (کارگردان و تهیه‌کننده فیلم) گفتگو کردیم.
خانم سیاوشی به عنوان نماینده‌ای که در حوزه‌های اجتماعی فعال هستید فیلم اتاق تاریک را از لحاظ کیفیت چگونه دیدید و این فیلم چقدر توانسته بود به بحث کودک‌آزاری بپردازد؟
سیاوشی: کودک آزاری تم اصلی فیلم اتاق تاریک است اما به نظر من موضوع مهم‌تری که فیلم مطرح می‌کند درباره پدر و مادرهایی است که در قبال وظایف خود درباره فرزندانشان سرگردان هستند و آموزشی ندیده‌اند و هیچکسی به آنها هیچ چیزی درباره زناشویی و رفتار با کودکان آموزش نداده است. از سوی دیگر فیلم به خوبی به برخی کلیشه‌های غلط در ذهن ما پرداخته است.
مباحثی که در این فیلم مطرح شده مانند بحث کودک‌آزاری و حمایت از حقوق کودکان دغدغه ما هم هست. به همین دلیل لایحه حمایت از حقوق کودکان و نوجوانان به تصویب صحن علنی مجلس رسید و فقط در انتظار تایید یک ماده از این لایحه هستیم که به آزار عاطفی می‌پردازد. انشاله به زودی این لایحه تبدیل به قانون شده و اجرا می‌شود و یکی از خلاءهای قانونی در کشور پرمی‌شود.
اگر این قانون به خوبی اجرایی شود تاثیر بسیار مثبتی در آینده خواهد داشت. مثلاً طبق ماده یک این لایحه محبوس کردن کودکان یا وادار کردن آنها منجر به مجازات‌های کیفری می‌شود یا حتی اگر ثابت شود که کودکی از جانب والدین دچار کودک‌آزاری شده یا بزهی درباره او رخ داده، دادستان به عنوان مدعی‌العموم وارد می‌شود و این مسئله را پیگیری می‌کند اما آنچه از نظر من حتی مهم‌تر از این لایحه است و در فیلم اتاق تاریک نیز به آن پرداخته شده، بحث آموزش به پدران و مادران و کودکان است.
متاسفانه آموزش و پرورش که وظیفه آموزش را برعهده دارد هنوز به قرن ۲۱ وارد نشده است و نمی‌تواند از طریق آموزش بسیاری از موارد را مدیریت کند. مسائلی همچون فضای مجازی، شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها ازجمله موضوعاتی هستند که باید توسط آموزش مورد توجه قرار بگیرد. زیرا از راه آموزش است که فرهنگ‌سازی و آگاه‌سازی شکل می‌گیرد. متاسفانه به‌رغم آنکه دولت نمی‌تواند بحث آموزش را پوشش دهد به دلیل بروکراسی‌هایی که وجود دارد، سازمان‌های مردم‌نهاد نیز آنگونه که باید نتوانسته‌اند در این حوزه ورود کنند. در حالی که ما پتانسیل‌های بسیاری در این بخش هچون مساجد، فرهنگسراها داریم که می‌توان آموزش‌های خوبی از این طریق انجام داد. از طرف دیگر به دلیل مباحث حاشیه‌ای که پیرامون سند ۲۰۳۰ مطرح شد کمی طرح کردن چنین مسائلی سخت شده است. به طور مثال من اخیراً در شبکه دو سیما درباره لایحه حمایت از حقوق کودکان صحبت کردم اما بعد از پخش برنامه بازخوردهایی که گرفتم جالب بود. به خود من پیغام دادند و یا با دفتر بنده تماس گرفتند که شما سند ۲۰۳۰ را ملاک قرار داده‌اید و تلاش می‌کنید آموزش جنسی بدهید درحالی‌که هدف من اصلا‌ً این نبود به همین دلیل سینما و فیلم‌هایی همچون اتاق تاریک می‌توانند به تبیین بحث‌های مهمی در حوزه کودک و خانواده کمک کنند و حتی در حوزه قانون‌گذاری نیز بسیار ما را یاری کنند و نه تنها نمایندگان مجلس بلکه پدران و مادران جوان نیز باید به تماشای چنین فیلم‌هایی بنشینند.
به هرحال باید بپذیریم که خود ما نیز به عنوان پدر و مادر نادانی‌هایی درباره کودکان‌مان داریم و چه خوب است تلاش کنیم این نادانی‌ها به حداقل برسد.
فیلمنامه اتاق تاریک چهار ماه قبل از حادثه دلخراش آتنا نوشته شد
سازمان سینمایی هشدار داد این موضوع خطر قرمز است
آقای حجازی در فیلم‌های گذشته‌تان روابط بزرگسالان مدنظر بود اما در اتاق تاریک مسئله حقوق کودک و مشکلاتی که در خانواده دارد، مورد توجه قرار گرفته. از آنجا که شما برای هر فیلم پژوهشی انجام می‌دهید، آیا دغدغه اصلی شما برای ساخت اتاق تاریک از جنس دغدغه طیبه سیاوشی بود؟
حجازی: مسئله‌ای که در اتاق تاریک مطرح کردم به نوعی دغدغه شخصی خود من نیز هست. من در سن جوانی ازدواج کردم و سه فرزند دارم که ۱۳ ساله، ۷ساله و ۴ ساله هستند به همین دلیل مسائل کودکان برای من مهم است و اتفاقاتی که در سال‌های اخیر درباره تعرض به کودکان رخ داد، ذهنم را مشغول کرد و وادارم کرد تا فیلمنامه‌ای بنویسم. نکته جالب این است که چهار ماه قبل از حادثه دردناک آتنا من فیلمنامه این فیلم را در اسفند سال ۹۵ نوشتم و پروانه ساخت آن را گرفتم. البته از همان زمان افراد مختلف در سازمان سینمایی همچون اداره نظارت و ارزشیابی به من هشدار دادند که موضوعی که در اتاق تاریک مطرح کردم به نوعی خط قرمز است و موضوع تجاوز به پسر بچه‌ها حتی بسیار حساس‌تر از تجاوز به زنان و دختران است و قرار شد من به گونه‌ای فیلم را بسازم که هم حرف خود را بزنیم و هم بتوانیم خط قرمزها را رعایت کنیم.
در بررسی‌هایی که برای نگارش این فیلمنامه انجام دادم، متوجه شدم که بیشتر از افراد غریبه و دیگران آن کسانی که به کودکان ظلم می‌کنند و به حقوق آنها تجاوز می‌کنند، پدر و مادران نادان هستند زیرا پدر و مادران آموزش ندیده‌اند و حتی برخی روانشناسان مانند دکتر آذین بعد از نمایش فیلم در جشنواره سلامت به من اعلام کردند که مسائلی همچون حادثه آتنا یک‌دهم ماجرای اصلی کودک‌آزاری است و آنچه که همه ما را فارغ از اینکه فرزندی داشته باشیم یا نه دربرمی‌گیرد آزارهایی است که به کودکان می‌رسانیم و خودمان از آنها خبر نداریم. مثلاً کشیدن لپ کودکان یا نوازش آنها شاید از نظر ما ابراز محبت باشد اما واقعیت این است که از منظر روانشناسی و حتی حقوق کودک در جهان بسیاری از کارهایی که ما تحت عنوان محبت به کودکان انجام می‌دهیم و لمس‌هایی که صورت می‌گیرد، آزار کودک است.
از لحاظ عاطفی نیز بسیاری از رفتارهایی که ما تحت آموزش اخلاقی به کودکان می‌دهیم، آزار محسوب می‌شود مثلاً اینکه با یک کودکی در جمعی حاضر می‌شویم و به کودک اصرار می‌کنیم که به بزرگتر خود سلام کند این مسئله جزو آزار کودک است. همچنین در پژوهش‌هایی که درباره فیلم داشتم و مباحثی که بعد از نمایش فیلم مطرح شد به این نتیجه رسیدیم که بعضی آزارها که در علم روانشناسی به پدو فیلیا شناخته می‌شود توسط زنان صورت می‌گیرد. یعنی کسی که کودک را آزار می‌دهد حتما نباید مرد باشد و آزار نیز حتماً نباید تجاوز باشد بلکه می‌تواند یک شوخی و یا یک نگاه بد باشد.
بسیاری از افراد با ارائه گزارش‌های غلط به مسئولان کشور دستوراتی را می‌گیرند که آن دستورات حالت کلی پیدا می‌کند
ربط دادن حقوق کودکان به آموزش‌های جنسی غلط است
برای پژوهش درباره موضوع این فیلم و همچنین ساخت آن آیا کمکی دریافت کردید یا با مانعی مواجه شدید؟
حجازی: متاسفانه کمکی برای ساخت این فیلم صورت نگرفت زیرا همچنان موضوع کودک‌آزاری تابویی است که سخن گفتن درباره آن بسیار سخت است و گروهی نیز در قبال آن مانع‌تراشی می‌کنند. متاسفانه بسیاری از افراد با ارائه گزارش‌های غلط به مسئولان کشور دستوراتی را می‌گیرند که آن دستورات حالت کلی پیدا می‌کند و شکل مطلق به یک مسئله می‌دهد و زمانی که مثلاً ما می‌خواهیم راجع به یک مشکل اجتماعی صحبت بکنیم از ترس آنکه ما را به سندهایی همچون ۲۰۳۰ متصل نکنند، منصرف می‌شویم. درحالی‌که ما امروز با معضلات بسیاری از لحاظ اجتماعی و کودک‌آزاری روبرو هستیم و اگر ما این آموزش را به صورت حداقلی جدی بگیریم یعنی به کودکان خود در طی سال‌های گذشته یاد داده بودیم که در قبال بسیاری از خواسته‌های اشتباه «نه» بگویند و این «نه» گفتن تبدیل به یک مهارت شود، قطعاً بسیاری از تجاوزها و آزارها رخ نمی‌داد اما متاسفانه از منظر گروهی به غلط تا کلمه آموزش می‌آید آن را به آموزش جنسی و نشان دادن افعال زشت مربوط می‌کنند.
مشکل موقعی دردناک‌تر می‌شود که نه تنها از آموزش به کودکان جلوگیری می‌شود بلکه آموزش به والدین و افرادی که قصد ازدواج دارند نیز بسیار محدود است مثلاً به‌جای آنکه دروسی مربوط به دختران و پسران در دبیرستان تدریس شود یا در دانشگاه مهارت‌های زندگی و زناشویی را آموزش داد.، این دروس منع می‌شوند حال آنکه براساس آمار و برخلاف باور غلط عمومی؛ بیش از ۹۰ درصد آزارهایی که کودک می‌بیند از لحاظ جسمی و عاطفی از نزدیکان و خویشان است و پیگیری کردن لزوم اجرای آموزش‌های مهارت‌های زندگی به کودکان و بزرگسالان برعهده دستگاه‌ها و نهادهای حاکمیتی همچون مجلس شورای اسلامی، وزارت آموزش و پرورش، بهزیستی و سایر دستگاه‌ها است و در کنار آنها فعالان دغدغه‌مند اجتماعی و فیلمسازان نیز یاری‌گر آنها هستند اما متاسفانه در وضعیت امروز فقط بخشی از فیلمسازان براساس دغدغه شخصی خود درباره این مسائل فیلم می‌سازند هرچند آنها نیز به‌جای آنکه تشویق شوند، فحش می‌خورند و حتی بعد از ساخت هیچ حمایتی از آثارشان نمی‌شود.
من در زمان ساخت اتاق تاریک اتهام‌های زیادی را شنیدم اما اهمیتی ندادم بعد از ساخت و نمایش نیز علی‌رغم آنکه بخشی از فیلم به فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی پرداخته، از یک وزیر مطرح به صورت حضوری و تلفنی دعوت کردیم تا به تماشای این فیلم بنشیند اما ایشان به‌جای تماشای این فیلم و حمایت از آن به تماشای یک فیلم کمدی در حال اکران نشست. یعنی به‌جای اینکه به تماشای فیلمی که یک معضل اجتماعی را مطرح می‌کند، بنشیند، فیلم کمدی را ترجیح داد.
افراد باید تا ۵ سال بعد از ازدواج نیز آموزش ببینند
ما پدر و مادرها درباره کودکان نادان هستیم
در زمان اکران از لحاظ تبلیغات و اختصاص سانس به این فیلم آیا کمک‌هایی شده است؟
حجازی: متاسفانه تعداد سانس‌های این فیلم به‌رغم آنکه مخاطبان راضی از سالن بیرون می‌آیند بسیار کمتر از فیلم‌های دیگر است. در زمینه تبلیغات نیز هیچ حمایتی از ما نشد و درحالی‌که صداوسیما به فیلم‌های دیگر ۳۰۰ تیزر رایگان می‌دهد به فیلم ما ۲۰۰ تیزر داد. درحالی‌که شورای فرهنگی صداوسیما محتوای فیلم را تایید کرده بود ولی جلوی پخش تیزرهای آن گرفته شد و به‌رغم پیگیری‌های ما از بخش‌های مختلف صداوسیما و حتی حوزه ریاست و همچنین اعمال اصلاحات مورد نظر صداوسیما در تیزرها بازهم تیزرهای ما پخش نمی‌شود حتی درخواست ما برای پخش تیزر، دوازده روز در کشوی یکی از مدیران صداوسیما بدون هیچ پاسخی بایگانی شد.
از سوی دیگر اصلاحیه‌هایی که به تیزرها خورد بسیار عجیب است. مثلاً در یکی از تیزرها بازیگر کودک رو به پدرش می‌گوید: «بابا من پسر خوبی نیستم» و از ما خواسته شده این جمله از تیزر حذف شود . ما با همکاری سازندگان دیرین‌دیرین و سایر دوستان در فضای مجازی فقط توانستیم این فیلم را در فضای مجازی تبلیغ کنیم. سازمان سینماسازی شهرداری نیز هیچ بیلبوردی به ما برای تبلیغات نداد و فقط به ما اعلام کرد که آنها به فیلم‌های دفاع مقدسی بلیبورد می‌دهند درحالی‌که فیلم‌های دفاع مقدسی از حمایت سازمان‌های مختلف برخوردارند. و البته مسئله‌ای که ما در فیلم اتاق تاریک مطرح کردیم نه تنها یک معضل داخلی است بلکه یک مشکل جهانی است و حتی تماشاگران فیلم و فعالان اجتماعی در خارج از کشور اعلام کردند که کودک‌آزاری جزو مشکلات امروز همه دنیا است.
باتوجه به مباحثی همچون تصویب لایحه حمایت از حقوق کودکان و فیلم‌هایی که در این زمینه ساخته شده آیا می‌توان نتیجه گرفت که مسئله کودک‌آزاری به یک مسئله مهم تبدیل شده و دیگر تابو نیست؟
سیاوشی: متاسفانه علی‌رغم همه تلاش‌هایی که صورت گرفته همچنان صحبت کردن در مورد چنین مسائلی تابو است. هم اکنون ما در حال بحث درباره یک موضوع مهم در کمیسیون فرهنگی هستیم تحت عنوان آموزش و مشاوره قبل و بعد از ازدواج و باید مسئله را یک پله عقب‌تر از کودکان و پیش از ازدواج مطرح کنیم و آموزش پیش از ازدواج نباید فقط منوط به دو ساعت قبل از آن و یا زمان ازدواج باشد بلکه براساس عرف آموزش و کارشناسان امروز معتقدند که این آموزشها باید چند مرحله قبل‌تر انجام شود. به همین دلیل کتابی تحت عنوان مهارت‌های زندگی تهیه شده که در آن به چنین مسائلی نیز پرداخته شده و کتاب به تایید سازمان بهزیستی و وزارت آموزش و پرورش رسیده و قرار شده در دسترس افراد قرار بگیرد اما آموزش و پرورش تصمیم گرفته که این کتاب در سال یازدهم یعنی در سال‌های پایانی دوره دبیرستان تدریس شود. درحالی‌که به نظر ما باید این کتاب دو سال زودتر تدریس شود و ما نیز از وزیر آموزش و پرورش درخواست کردیم و منتظر نظر وزیر هستیم. محتوای این کتاب مهارت‌های اجتماعی و مسائلی پیرامون ازدواج است. البته هنوز مباحثی پیرامون مسائل جنسی در این کتاب درج نشده است.
حجازی: متاسفانه کلمه جنسی و مباحثی از این دست تبدیل به پاشنه آشیل آنها شده درحالی‌که مسائل جنسی فقط یک بخش قضیه است و بحث‌های دیگری همچون روابط زوجین و آدم‌ها که در فیلم اتاق تاریک بخشی از آنها مطرح شده، بالاتر از مسائل جنسی است. اینکه ما از لحاظ روانشناسی و رفتاری چه نوع رفتاری با فرزند خود در موقعیت‌های مختلف داشته باشیم ارتباط چندانی به مسائل جنسی ندارد. مثلا اینکه اگر کودک شما در هنگام آوردن یک لیوان آب دچار مشکل شد و لیوان را شکست نباید برای او دل بسوزانیم بلکه باید بدون توجه به کاری که کرده، به او بگوییم برود و یک لیوان دیگر آب بیاورد زیرا براساس علم روانشناسی وقتی یک کودک یک اتفاق ناخوشایندی رخ می دهد باید ۳۷ اتفاق مثبت برایش اتفاق بیفتد تا آن اتفاق منفی فراموشش شود یا اینکه امروز بسیاری از دیوایس‌ها از لپ‌تاب گرفته تا موبایل‌ها دارای قابلیت‌هایی است که والدین می‌توانند با کمک آنها بر کودکان و فرزندان خود نظارت کنند اما کمتر کسی از این مساله اطلاع دارد زیرا آموزش‌های لازم داده نشده است. چنین آموزش‌هایی ارتباطی با مسائل جنسی ندارند اما متاسفانه گروهی به غلط جلوی این آموزشها را گرفته‌اند. این مشکلات و عدم آموزش هیچ ارتباطی به سطح اقتصادی و طبقه افراد ندارد و در همه قشرها دیده می‌شود.
سیاوشی: دردناک‌تر این است که مساله آموزش قبل، حین و بعد از ازدواج در قانون به آن تاکید شده اما اجرا نمی‌شود. باید آموزش‌های ازدواج تا پنج سال بعد از رخداد ازدواج نیز ادامه پیدا کند ولی زمانی که بر لزوم اجرای این مساله تاکید می‌کنیم به ما اعلام می‌شود که برای آن طرح بنویسید درحالی‌که اگر طرحی برای آن بنویسیم فوری ذیل ماده ۷۵ قرار می‌گیرد و به دلیل وجود بار مالی؛ اجرای آن به هیچ جا نمی‌رسد و بهتر است که این مساله از طریق دولت مطرح شود و ساعات آموزش مهارت‌های ازدواج از سوی دولت به شکلی افزایش پیدا کند که بار مالی نیز بر روی دوش زوجین قرار نگیرد.
بر اساس آمار رسمی سن روابط جنسی و فحشا کاهش پیدا کرده. آیا بین این مساله و آموزش‌هایی که باید در دوران تحصیل یا پیش از ازدواج و نیز آموزش به پدران و مادران صورت بگیرد، رابطه مستقیمی وجود دارد.
سیاوشی: اگر ما بتوانیم آموزش را جدی بگیریم و گسترش بدهیم می‌توانیم معضلات اجتماعی را کاهش بدهیم. امروز بحث آموزش در بسیاری از کشورها آنقدر الزامی است که اگر افراد چنین آموزش‌هایی را طی نکنند گواهی لازم برای ازدواج صادر نمی‌شود یا حتی باید در دوران مدرسه این آموزشها را دیده و مدرک گرفته باشند. در ایران نیز چنین مباحثی مطرح شد که می‌توان این آموزشها را برای دانشجویان یا سربازان اجرا کرد اما متاسفانه بوروکراسی موجود، اجرای چنین طرح‌هایی را طولانی می‌کند از سوی دیگر هدررفت سرمایه و منابع انسانی بسیار زیاد است.
حجازی: کسانی که برای اجرای طرح‌های آموزشی موانعی همچون نبود بودجه و یا زمان را مطرح می‌کنند بهانه‌جویی می‌کنند زیرا این روزها با توجه به گسترش فضای مجازی، استارت‌آپ‌ها و اپلیکیشن‌ها به راحتی می‌توان بدون نیاز به حضور فیزیکی افراد و از فضای مجازی این آموزشها را اجرا کرد. صداوسیما نیز می‌تواند در این راه کمک بسیاری بکند. چگونه است که ما درباره کنکور و آموزش‌های درس‌های دوره دبیرستان از این سیستم استفاده می‌کنیم و صداوسیما نیز حمایت می‌کند اما نمی‌توان برای آموزش‌های مهارت‌های زندگی از این روش استفاده کرد.
در معضلات اجتماعی برخلاف آنچه به نظر می‌رسد مشکل اقتصادی باعث کاهش سن فحشا نشده بلکه نبود آموزش دلیل اصلی است.
سیاوشی: درست است که فقر عامل اساسی بسیاری از مباحث و معضلات اجتماعی است ولی نبود آموزش و آگاهی به ویژه از طریق رسانه‌های رسمی مانند صداوسیما و نبود یک محتوای مناسب در فضای مجازی، به شکلی که ۷۰ درصد محتوای فضای مجازی تولید داخل نیست، یک مشکل اساسی است.